In de nacht van 9 op 10 november nu 86 jaar geleden, sloegen de nazi’s genadeloos toe en werd er een begin gemaakt met de vernietiging van de Joden: de Kristallnacht. Struikelstenen herinneren ons eraan dat er ook in onze buurt Joden woonden.
Deze zomer werd in Amsterdam de 2500ste struikelsteen geplaatst door burgemeester Femke Halsema op het Jonas Daniël Meijerplein. De steen was voor de in 1944 vermoorde Klara Borstel-Engelsman, in 1842 (!) geboren in Amsterdam. Samen met haar in 1918 overleden echtgenoot Daniël runde ze een slijterij annex tapperij in de Valkenburgerstraat. Klara Borstel-Engelsman werd vanuit Westerbork naar Theresienstadt gedeporteerd waar ze op 12 oktober 1944 werd gecremeerd.
Ook in onze buurt zijn struikelstenen te vinden. In elk geval op de Oudezijds Voorburgwal 143, Koestraat 3 b en de Bethaniëndwarsstraat. Ze herinneren ons aan het feit dat er ook op de Wallen Joden hebben gewoond.
Vier van de meest recente stenen zijn ook te vinden op de Nieuwmarkt, voor nummer 12, niet ver van de Albert Heijn. De stenen werden op 24 mei 2023 op het plein gelegd. Het gaat bij deze laatste struikelstenen om de familie Bonte, vader, moeder en twee kinderen. Allen werden in augustus en september 1942 vermoord, drie in Auschwitz, één in Auschwitz-Birkenau. Je vraagt je af waarom de jongste telg, Israël Bonte, 16 jaar oud, in Birkenau is omgebracht en niet net als de andere drie naar Auschwitz werd gebracht. Werd hij ergens onderweg gescheiden van de rest van zijn familie? Per ongeluk? Met opzet? En waarom dan? We zullen het nooit weten.
De struikelstenen zijn bedoeld als een blijvende herinnering aan het feit dat meer dan 104.000 Nederlandse Joden werden vervolgd en vermoord door de nazi’s. Onder hen uiteraard veel Amsterdammers, omdat in onze stad voor de oorlog zo’n tien procent van de bevolking Joods was. Amsterdam telde toen 800.000 inwoners. Het Joodse deel van de bevolking woonde voor een groot deel in wat toen de Jodenbuurt werd genoemd: Nieuwmarkt, Jodenbreestraat, Waterlooplein, Uilenburg, Nieuwe Heren- en Keizersgracht, Weesperstraat, Plantage. Daar zijn dan ook de meeste struikelstenen te vinden.
Sloeber
Maar ook op allerlei andere plekken in de stad woonden Joden. Zoals in Zuid en de Transvaalbuurt.
Eigenlijk overal in Amsterdam. En dus ook op de Wallen. Zoals bijvoorbeeld in de Bethaniëndwarstraat nummer 15 waar Hartog Wegloop woonde voor hij werd gedeporteerd naar het concentratiekamp.
Arthur Veen, de bewoner van nummer 15 vertelde in 2021 aan de buurtkrant: “De controleur van het Marktwezen had hem gearresteerd omdat hij zonder een vergunning een draaiorgel bediende. Hij was kortom een arme sloeber die op allerlei manieren probeerde aan de kost te komen, zoals zo veel Joden uit deze buurt in die tijd. Hij werd op 28 februari 1943 in Auschwitz vermoord.”
De struikelstenen – in het Duits Stolpersteine – zijn een initiatief van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. De eerste steen verscheen in 1992, illegaal, voor het stadhuis van Keulen. Toen was het precies vijftig jaar geleden dat Heinrich Himmler het besluit nam tot deportatie van Roma en Sinti, die net als de Joden in concentratiekampen werden vermoord.
In Nederland verscheen de eerste struikelsteen in 2007. Inmiddels liggen er in Nederland meer dan 14.000. Verspreid over heel Europa zijn er meer dan 100.000 te vinden.
Opdat wij niet vergeten.
Willem Oosterbeek, Wallenbewoner, doet in vijfhonderd woorden regelmatig verslag van het dagelijks leven vanuit de beroemdste buurt van Nederland. Dit artikel las je gratis. Vond je het de moeite waard? Dan kun je jouw waardering laten zien door een kleine bijdrage te doen.