Uitbarsting Krakatau: vuurbollen op het scheepsdek

En weer was het raak in Indonesië. Dit keer was niet een aardbeving de boosdoener, maar een vulkaan. Maar het gaat hier niet om zo maar een vulkaan, maar om de Krakatau, een reus die in het verleden al eens een verschrikkelijk slagveld aanrichtte.

Bij de uitbarsting van de Krakatau vielen meer dan 36 duizend doden. Op 27 augustus 1883, precies 135 jaar geleden, ontplofte de berg. Letterlijk. Het uiteenspatten van de berg was te horen in Australië en Singapore. Aan de Franse kust en in Chili steeg het waterpeil en in de staat New York rukte de brandweer uit. Nooit eerder tevoren had een vulkaanuitbarsting zulke grote gevolgen gehad voor mens en milieu.

‘Midden op de dag om half twaalf werden we ingesloten door een duisternis die bijna voelbaar was. Tegelijkertijd begon het modder, zand en ik weet niet wat nog meer te regenen. Om twaalf uur was de duisternis zo intens dat we op de tast over het dek moesten lopen.’

Het zijn woorden van kapitein Watson van het kleine vrachtschip de Charles Bal die precies op het moment dat de vulkaan z’n gloeiende as kilometers hoog de lucht in blies door Straat Soenda voer. Het was een waar pandemonium vertelt hij, ‘waarin de verblindende storm van zand en stenen en de intense duisternis alleen werd doorbroken door verschillende soorten bliksemlicht en een voortdurend gedonder.’ Het is niet verwonderlijk dat velen die in de buurt van de vulkaan verkeerden, dachten dat het einde der tijden nabij was.

Een andere schipper, gezagvoerder Logan die met zijn schip Berbice geladen met olie op dat moment ook in Straat Soenda voer, sloeg het koud om het hart toen hij ‘vuurbollen op het dek uiteen zag spatten.’ De stuurman kreeg zware schokken te verduren en het koperen beslag van het roer werd gloeiend heet door de elektrische ontladingen, vertelde hij later aan de krant. De kapitein besloot zeilen over zijn luiken te leggen omdat hij buitengewoon bang was dat de uiteenspattende vuurbollen zijn lading vlam zou doen vatten. Toen het uren later licht werd en kapitein Watson de schade kon overzien constateerde hij: ‘Het schip ziet er uit alsof het vanaf de top tot de waterlijn onder een dikke laag cement zit.’

Waarschuwing

Al in mei 1883 had de 822 meter hoge Krakatau een eerste waarschuwing uitgezonden. ‘Onderaardse geluiden en rookwolken’, waren te zien en horen geweest, volgens het op last van de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië door mijningenieur Rudolf Verbeek samengestelde rapport over de uitbarsting van de vulkaan. De mijningenieur die tijdens de explosie van de Krakatau op West-Java was en zelf de schokken en asregens meemaakte, had er een gedegen werkje van gemaakt. In zijn meer dan vijfhonderd pagina’s tellende rapport barst het van de cijferreeksen en formules. De samenstelling van de asregen wordt door hem precies geanalyseerd en het gesteende van de Krakatau wordt aan een nauwkeurige scheikundige analyse onderworpen: Verbeek was duidelijk geen man die over één nacht ijs ging.

Natuurlijk vroeg Verbeek zich ook af waarom de Krakatau ontplofte. Veel verder dan het ontstaan van scheikundige verbindingen die voor een explosie zorgden of de plotselinge verplaatsing van stoom en lava die leidde tot ‘meer of minder drukking’, kwam hij niet. Meer kon hij ook niet weten, want het idee dat de aardkorst drijft op schuivende aardplaten die op elkaar botsen, kwam pas in de twintigste eeuw bovendrijven.

Ondanks de gebrekkige verklaring van Verbeek is zijn verslag van de gebeurtenis waarbij miljoenen kubieke meters as, puimsteen, rotsblokken en lava tientallen kilometers hoog de lucht in werd gespoten, imponerend. Hoewel er ten gevolge van de eruptie slechts sprake was van een paar niet al te hevige aardbevingen, was dat op zee heel anders. De zee was ‘verscheidene malen in hevige beroering’ en de ‘aardbevingsgolf’ bereikte op het hoogtepunt een top ‘zo hoog als een klapperboom’, dat wil zeggen van bijna veertig meter boven normaal.

Loodkleurig

Van Diego Garcia in de Indische Oceaan tot Alice Springs in Australië kwamen berichten dat er knallende geluiden waren gehoord die volgens Verbeek die aan het rekenen sloeg niets anders dan van de Krakatau konden zijn. Het was het hardste geluid dat ooit op aarde had geklonken en tot op de dag van vandaag heeft geklonken.
Heel westelijk Java en het zuidelijk deel van Sumatra werden onder een dikke aslaag bedolven en wereldwijd zakte de temperatuur maandenlang enkele graden als gevolg van de asdeeltjes die in de hogere luchtlagen rond de aarde rond tolden en die de zonnestralen tegenhielden. Het zorgde voor vreemde loodkleurige luchten, soms met een rood-oranje gloed. In het plaatsje Poughkeepsie in de staat New York was de brandweercommandant er zo van overtuigd dat er een enorme brand woedde, dat hij onmiddellijk uitrukte toen hij het roodgekleurde zwerk zag.

Van meer dan honderdvijftig steden, nederzettingen en kampongs aan Straat Soenda was weinig meer over na de laatste grote uitbarsting op maandagmorgen 27 augustus 1883 om een paar minuten over tien ‘s morgens. Alles bij elkaar waren er 36.417 doden te betreuren volgens Verbeek, ‘bijna uitsluitend veroorzaakt door de geweldige overstromingen der zee.’ Een jaar later spoelden er nog lijken van de slachtoffers aan op de kust van Zuid-Afrika.

Van de Krakatau zelf, ooit een eiland van negen bij vijf kilometer met een top van meer dan achthonderd meter, was na die laatste fatale klap niet veel meer over dan een een kale buitenrand en een paar stompjes met in het midden een groot gat. Alhoewel de vurige berg zelf was vernietigd, was dat niet het einde van de vulkaan bleek bijna een halve eeuw later.

Op 26 januari 1928 verscheen er boven de zeespiegel nieuw land: Anak Krakatau – de zoon van Krakatau was geboren. Eerst stak de zoon een paar meter boven de zeespiegel uit, maar zoals het een gezonde boreling betaamt, groeide en groeide hij. In 1950 was Anak al 150 meter hoog. Inmiddels is het een heuse knul geworden van meer dan tweehonderd meter met twee kratermonden die zich tegenwoordig al regelmatig luidruchtig laat gelden. Zoals onlangs nog op maandag 26 juni van dit jaar. Het was een kleine eruptie van slechts 45 seconden, waar verder niemand veel last van had.

Maar zaterdagavond 22 december kwam de klap dan toch. Dit keer niet alleen in de vorm van een heftige eruptie, maar ook als tsunami. Zelfs de deskundigen zagen deze schokgolf van de zoon niet aankomen. Inmiddels is het dodental opgelopen tot boven de 280.